Piše: Balša Božović

Od početka 19. veka do 2021. godine traje razdoblje stvaranja srpske države, a paralelno sa tim traju i teorijske rasprave o njenom društvenom i političkom uređenju. Dilema o tome kako definisati nacionalni interes kreće od stvaranja moderne Srbije tačnije odmah nakon Prvog srpskog ustanka (1804. godine). Ta dilema je već na samom početku politički podelila Srbiju jer su postojala dva pogleda definisanja nacionalnih interesa – takozvana dilema KOLIKA ili KAKVA država.

Ubrzo nakon Prvog ustanka dolazi i do organizacije prvog središnjeg organa vlasti u ustaničkoj Srbiji, već 1805. godine na Narodnoj skupštini u Borku, gde je izabran središnji organ – “Praviteljstvujušči sovjet”, kao objedinjena izvršna i zakonodavna vlast (nema podele na grane vlasti).Taj centralni organ vlasti napravljen je kako bi se, sa jedne strane, pomoglo voždu Karađorđu da organizuje unutrašnju i spoljnu politiku zemlje i osigura održivost oslobođene teritorije, ali to je bila i potreba velikog broja vojvoda i ustaničkih prvaka koji su u “Sovjetu” videli priliku da ograniče vlast vođe ustanka, Karađorđa Petrovića. Osnivanje “Sovjeta” je podstakao malo poznati Božidar Grujović, doktor pravnih nauka iz Pešte, koji je bio i prvi sekretar Praviteljstvujuščeg sovjeta. To je bilo rađanje državotvorne ideje Srbije.

Već na samom početku, Božidar Grujović, kao Srbin iz Vojvodine školovan u Austrougarskoj monarhiji, ima viziju Srbije kao države koja će se temeljiti na zakonu i vladavini prava, a ne na volji pojedinca. Vožd Karađorđe, sa druge strane, od samog početka je smatrao da njegova lična volja treba da bude iznad “Sovjeta” kao centralnog organa vlasti. Za Božidara Grujovića su oslobođenje Srbije i izgradnja države na evropskim temeljima bili neraskidivi i paralelni procesi. Za Karađorđa je oslobađanje teritorija bilo u funkciji jačanja njegove vlastite moći. Grujović na prvom ustaničkom zboru ambiciozno zahteva da se usvoji njegov referat “Slovo o slobodi” koji bi označavao prapočetak stvaranja pravne, demokratske i građanske države, a u političkom smislu prapočetak liberalno demokratske ideje. Međutim, kako Voždu Karađorđu Petroviću i ostalim prvacima Prvog srpskog ustanka nisu odgovarale ideje Božidara Grujovića, bilo mu je dozvoljeno da svoje “Slovo o slobodi” pročita u uvodnom izlaganju pre formiranja prvog centralnog organa vlasti i ustrojstva države Srbije, ali te su ideje ostale samo mrtvo slovo na papiru.

“Slovo o slobodi” delo je koje je po porukama išlo rame uz rame sa Deklaracijom o pravima čoveka i građanina iz 1789. godine, a posebno oni delovi koji se odnose na sekularnost države, slobodu, svojinu i ljudsko dostojanstvo. Slovo počinje nedvosmislenom politikom uspostave moderne države stvorene na temelju vladavine zakona rečima: “Zakon je volja vilajetska, koja vilajetu celom i svakom dobro zapoveda a zlo zaprešćava. Prvi dakle gospodar i sudija u vilajetu jest zakon. Pod zakonom moradu i gospodari, poglavari i sovjet praviteljstvujušći (obšča kancelarija) i svjašćenstvo, i voinstvo, i sav narod biti; i to pod jednim i tim istim zakonom. Zakon dobre, zaslužene da nagradi; a zle, nepokorne, lenjive u službi da kaštiguje. Zato zakon razuman i pravedan mora biti”.

Iako je zasedanje okončano poznatim ishodom i stvaranjem neograničene vlasti Karađorđa Petrovića, dolazi i do prvog otvaranja dileme o vrsti državnog i političkog uređenja, ali i do otvaranja “srpskog pitanja” koje se nije zatvorilo, neki bi rekli, da dana današnjeg.

Prof. dr Olga Popović Obradović u svojoj knjizi “Kakva ili kolika država” zaključuje da na samom početku stvaranja države Srbije dolazi do različitog pogleda u okviru “srpskog državnog pitanja”. Stvara se dilema oko pitanja KAKVA ili KOLIKA država nam je potrebna. Odgovori daju i dva modela Srbije kao “narodne države” i “građanske države”. U modelu “narodne države”, demokratija i sloboda počivaju na patrijahalnoj zajednici, ekonomskoj jednakosti, a politička svest se definiše isključivo kroz mitove o naciji, teritorijama i “Kosovu” kao centralnim političkim pitanjima.

Političke opcije u “narodnoj državi” nisu podeljene na konzervativizam, liberalizam, radikalizam u evropskom smislu tih pojmova, nego isključivo kroz to da li ste za ili ste protiv evropskog civilizacijskog modela. U “narodnoj državi” postoji samo jedan narod, Srbi, gde su svi jednaki, nema klasa kao u drugim narodima, a antiindividualizam je oslikan u kolektivnoj slobodi naroda koja se postavlja iznad slobode pojedinca.

Ovaj politički model je u srpskoj istoriji bio dominantan u odnosu na model evropske civilizacije koji podrazumeva modernu, građansku i demokratsku Srbiju, ustrojenu na temeljima evropskog individualizma, gde se sloboda meri kroz kvalitet i poštovanje ljudskih prava i gde postoji vladavina prava, a ne vladavina pojedinca ili grupe.

Istorijski nosioci koncepta “narodne države” su Nikola Pašić u 19. i početkom 20. veka i njegova Narodna radikalna stranka kao politički nosilac ideje o “narodnoj državi”. U 20. veku nosilac i najveći sledbenik “narodne države” potopljene u mitologiji Kosova i nacionalne paranoje o srpskom narodu kao žrtvi svetske zavere kao antievropskog koncepta razumevanja države i društva je Dobrica Ćosić, dok su politički nosioci bili Slobodan Milošević, Vojislav Šešelj i Vojislav Koštunica. Danas je njihov najverniji vrednosni i politički sledbenik Aleksandar Vučić. Nije nepoznato da je rešavanje ili adresiranje “srpskog pitanja” kroz celokupnu istoriju, ali i modernu istoriju Srbije, bilo otvarano ne kao demokratsko pitanje nego isključivo kao teritorijalno i etničko pitanje. To je dovelo krajem osamdesetih i tokom devedesetih godina prošlog veka do tragičnih posledica po društvo, ratova sa teritorijalnim pretenzijama i negiranjem drugih nacija, a posljedično i do krvavog raspada Jugoslavije, najvećeg građanskog rata na ovim prostorima, čak i do prvog genocida nakon II svetskog rata na tlu Evrope, u Srebrenici.

Otvarati “srpsko pitanje” na etničkim i teritorijalnim osnovama pokazalo se kao faktor nestabilnosti u ovom delu Evrope od “Načertanija” Ilije Garašanina iz 1844. do “Memoranduma” SANU iz 1986. godine, čiji je idejni tvorac bio Dobrica Ćosić. Politika “Memoranduma” kao derivat kolektivne paranoje i političke zaostalosti intelektualnih elita Srbije tog vremena izazvala je sve bratoubilačke ratove tokom devedesetih, koje je, uzgred budi rečeno, Srbija sve do jednog izgubila.

Nisu zanemarljivi bili ni politički napori stvaranja moderne, građanske i evropske Srbije koji su puštali korenje kroz istoriju, a čiji su nosioci u početku bili liberali u 19.veku preko takozvanih liberala Marka Nikezića i Latinke Perović u drugoj Jugoslaviji, pa do Zorana Đinđića, kao prvog demokratski izabranog premijera Srbije, koji je Srbiji promenio istorijski spoljnopolitički pravac i usmerio je ka Evropskoj uniji i političkom zapadu. Tu ujedno leže i sve tajne i odgovori o političkoj pozadini ubistva premijera Srbije koja nije otkrivena do danas.

Spoljna politika Srbije i Jugoslavije

Od samog stvaranja moderne srpske države i njenog političkog života, Narodna radikalna stranka Nikole Pašića imala je apsolutnu političku dominaciju na političkoj sceni. Politika je bila izrazito antizapadna, oslonjena na Rusiju. Državno uređenje pratilo je tradicionalne vrednosti u srpskom društvu koje su nametnute još od Osmanskog carstva, strogo centralizovana državna uprava, opština kao instrument narodne volje, sa nepismenim stanovništvom, malim seljačkim posedima i primitivnom poljoprivrednom proizvodnjom, uz izrazito protivljenje svakoj modernizaciji i povezivanju sa svetom, uključujući i ogromnu kampanju protiv izgradnje železnice koju su radikali opisivali kao instrument porobljavanja Srbije od strane velikih sila. Političko geslo bilo je jednostavno: “Opanak, gunjac i Rusija”. Država, jednako partija. Jedan narod, jedna partija, svi ostali su izdajnici i u službi sila koje Srbiju hoće da pokore. Često su i srpski vladari bili u nemilosti radikalske politike.

Nakon Prvog svetskog rata, Srbija, i kasnije Kraljevina Srba Hrvata i Slovenaca, tražile su alternativne spoljnopolitičke saveznike usled nestanka ruske monarhije u Oktobarskoj revoluciji. Spoljna politika se kretala od Francuske, pa i Amerike, do nacističke Nemačke. Međutim, kada pričamo o državnom uređenju i političkim okolnostima koje su stvorene u novoj Kraljevini SHS, kasnije Kraljevini Jugoslaviji, sve je ostalo nepromenjeno. Obeležili su ih strogi centralizam i hegemonija radikalne stranke Nikole Pašića, i kasnije Milana Stojadinovića, koja je sve više insistirala na etničkoj dominaciji srpskog naroda u Jugoslaviji. Po podacima koje je iznosio Svetozar Pribićević, vođa Srba u Hrvatskoj, odnos u administraciji, službama i vojsci je bio i do 90% u korist Srba i 10% u korist svih ostalih naroda.

U drugoj Jugoslaviji spoljna politika je, tokom rata i tokom prvih godina nakon završetka rata, bila izrazito prosovjetska, sve do 1948. godine, kada se Jugoslavija oslobađa iz čeljusti SSSR-a i Staljina i, još uvek skeptična prema zapadu, osniva “nesvrstani pokret”. Tokom tog višedecenijskog vakuuma, koji je bio jedini mogući beg iz zagrljaja sovjetske Rusije, a koji su konsenzusom podržavale bezmalo sve svetske sile, nije iskorišćena prilika da se Jugoslavija demokratizuje i trajno postane deo evropske porodice naroda. I u drugoj Jugoslaviji se od samog početka vodila bitka između centralizma savezne države i sve veće potrebe za decentralizacijom vlasti od strane republičkih rukovodstava.

Jedan od presudnih trenutaka u kojima je centralizam gubio dominaciju bio je pad Aleksandra Rankovića, kao izrazito snažne figure koja je budućnost Jugoslavije videla u jakoj centralnoj vlasti. Mnogi njegovi oponenti u KPJ, liberalno orijentisani, odupirali su se takvom modelu, jer su ga smatrali hegemonističkim i, u konačnici, opet nazadnim. Padom Rankovića nastaje istorijska šansa koju prepoznaje tadašnji potpredsednik Jugoslavije Koča Popović, zajedno sa najprogresivnijim delom partije koji predvode Latinka Perović i Marko Nikezić, i oni otvaraju Srbiju ka svetu čime i nastaje “zlatno doba komunizma” za mnoge republike bivše Jugoslavije, ali pre svega za Srbiju. Međutim, ne zadugo. Nakon dešavanja sa „Hrvatskim proljećem“, Tito je suštinski ušao u smenu i hrvatskog i srpskog liberalnog rukovodstva potpomognut velikim spoljnopolitičkim navijanjem i zalaganjem SSSR-a. Tako se Jugoslavija pred sam svoj kraj vraća na stare šine sovjetskog modela uređenja države i društva.

Rat u Sloveniji, Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, Kosovu

Od pada Rankovića do uspona Slobodana Miloševića na Osmoj sednici, centralnu figuru u srpskoj intelektualnoj eliti ima Dobrica Ćosić. Ljut na partiju i Tita zbog smene njegovog miljenika i šefa UDB-e, Aleksandra Leke Rankovića, kojeg je smatrao prirodnim naslednikom Josipa Broza Tita i time nosiocem jugoslovenskog centralizma, Dobrica Ćosić otvara vrata “srpskog pitanja” u Jugoslaviji. Nezadovoljan ustavnim reformama 1971, a zatim i 1974. godine, sve više se okreće novoj misiji zaštitnika srpskih nacionalnih interesa. Osnovno oruđe za rad su mu knjige koje su štampane u milionima primeraka, a polazna tačka pobune je ni manje ni više nego „Kosovo“.

Od Pašića do Ćosića prošao je vek, ali se “srpsko pitanje” otvaralo na isti način, ne kao demokratsko već kao etničko i teritorijalno. Kreće se u snažnu kampanju podrivanja državnog uređenja Jugoslavije, pre svega njenih administrativnih granica. Ta razuzdanost i ljutnja stvaraju jedan poluneformalni pokret srpskih intelektualaca koji su smatrali da imaju vanvremensku misiju.

Profesor sociologije Slobodan Inić je Dobricu Ćosića i njegov intelektualni kružok nazivao “intelektualnim leglom srpske nesreće”, iste te koji su smatrali da je njihova dužnost da svi Srbi budu integrisani pod jednim političkim krovom, a zapravo su bili nedorasli vremenu u kojem se društvo nalazilo. Nakon Rankovićevog jugoslovenskog centralizma stupa novo uređenje Ustava iz 1974. godine koje je veću moć i vlast prebacilo na republike i pokrajine, a koje je po mišljenju odabrane srpske intelektualne elite bilo antisrpsko i kao takvo veoma opasno po nacionalne interese Srbije.

Dobrica Ćosić, poznatiji kao “otac nacije”, 1986. godine podstiče pisanje “Memoranduma” Srpske akademije nauka i umetnosti. Naravno, ne stoji iza njega potpisom već to čine njegovi najbliži saradnici. Njegova suština je bila u tome da se “srpsko pitanje” otvara ponovo kao etničko i teritorijalno – svi Srbi u jednoj državi.

Iako je od “Načertanija” Ilije Grašanina prošlo monogo vremena, čak 150 godina, razlike u smislu i načinu na koji odabrana elita na čelu sa Ćosićem nudila rešenje “srpskog pitanja” gotovo da ne postoje. Ratovi, stradanja, siromaštvo, ekonomska devastacija, kulturni ponor i ratni zločini rezultati su kojima su se okitili oni koji su, uglavnom, završili u Hagu pred Tribunalom za ratne zločine. Srbija još uvek trpi posledice devedesetih, ali “memorandumska politika” i dalje živi i čeka prvu sledeću priliku da ponovo starim metodama ostvari iste ciljeve u stvaranju “narodne države”.

Ćosićeva politika spasavanja srpskog naroda ima dva rezultata. Najpre, gubitak Kosova, „svete srpske zemlje“, jer svi ostali ratovi u Hrvatskoj i Sloveniji bili su manje važni za nacionaliste i nije se mnogo nade polagalo u onaj deo srpskog nacionalnog korpusa koji se Beogradu istorijski činio sumnjivim i nedovoljno lojalnim – takozvane “Srbe prečane”.

Srbima iz Hrvatske se trgovalo za “više nacionalne interese”, što je u svojoj knjizi još u vreme stvaranja prve Jugoslavije primetio vođa Srba u Hrvatskoj, Svetozar Pribićević. Za Tuđmanovu podršku u Dejtonu za stvaranje entiteta Republike Srpske u okviru Bosne i Hercegovine, Milošević je svesno žrtvovao 300.000 Srba iz Hrvatske. Tako su između Miloševića i Tuđmana dogovorene i vojne akcije “Bljesak” i “Oluja”, što je drugi Ćosićev rezultat. Sve karte je stavio na Kosovo i Bosnu. Dobio je Republiku Srpsku, kako je rekao „najvredniju ratnu tekovinu“.

Moderna i evropska Srbija

Nasledivši haos koji su ostavili iza sebe oni koji su razbili Jugoslaviju, iz razloga koje navodi Momčilo Đorgović („Uzrok raspada Jugoslavije i sistema je bila žudnja za pljačkom, a rat je bio najprirodniji ambijent“), Zoran Đinđić svesno ulazi u promenu dve ključne poluge velikosrpskog nacionalizma – “narodnu državu” sazdanu na etničkom i teritorijalnom principu zamenjuje idejom moderne, demokratske i evropske Srbije, a spoljnopolitički pravac, od “proruske neutralnosti” u vojnom i političkom smislu, okreće ka zapadu. Tu leži naš novi početak i njegov definitivni kraj. Dovoljno je reći da je Zoran Đinđić ubijen, a da politička pozadina ubistva još uvek nije otkrivena. Slučaj je zatvoren.

Kraj

Tako dolazimo do samog kraja. On se zove “srpski svet”. Novi naziv za staro otvaranje “srpskog pitanja” u regionu. I opet, ne kao demokratsko pitanje već isključivo kao etničko i teritorijalno. I opet, spoljnopolitički potpomognuto od Rusije.

Dakle, predsednik Srbije smatra sebe predsednikom svih Srba u regionu. Potencira se “ugroženost” Srba u regionu i njihova loša ekonomska pozicija (isto kao i u Memorandumu 1986. godine). Poluge za ostvarivanje te meke varijante velike Srbije su, pre svega, Srpska pravoslavna crkva (SPC), kao jedina prekogranična institucija koja zagovara srpsko jedinstvo, kao i “srpske liste” na izborima na Kosovu, u Crnoj Gori i Severnoj Makedoniji. U Bosni i Hercegovini (BiH) tu ulogu ima Republika Srpska kao beogradski satelit, a ne kao entitet u okviru BiH. Ideja je ista – svi Srbi pravoslavne vere pod jedan politički kišobran.

Koncept je antidemokratski i antipluralan, i odatle nastaje i gotovo jednopartijski parlament. Ovo podrazumeva čak i ujedinjenje sa Republikom Srpskom ukoliko se za to ukaže prilika, a tu su i snovi o novom referendumu u Crnoj Gori koji bi usledio odmah nakon popisa, na kojem bi se, usled političkih pritisaka vlade koju vodi SPC, pokazalo da ima više Srba nego Crnogoraca. Sever Kosova u ovom scenariju postaje neformalna teritorija pod ingerencijom kriminalnih grupa, koje odgovaraju samo i isključivo interesima beogradskog režima i duboke države kojom vladaju i dalje neformalne tajne službe iz devedesetih.

Sever Kosova se nalazi pod ingerencijom Beograda, a ne Srba sa Kosova. Beograd želi da ima apsolutnu vlast nad severom Kosova da bi mogao da pregovara o Kosovu, jer ne želi da se bilo koji politički autoritet postavlja između Beograda i Prištine, na sličan način na koji je Milošević pregovarao o Srbima u Hrvatskoj sa Tuđmanom, kao i o sudbini BiH tokom ratova devedesetih. Jasno je da je to razlog zbog kojeg je ubijen i Oliver Ivanović, lider kosovskih Srba. Severna Makedonija, kao još jedno od pitanja koje nikada nije zatvoreno ni za Srbiju ni za SPC, uvek ostaje potencijalna tačka interesovanja “srpskog sveta”. I to je taj začarani krug, u kojem se krećemo bezmalo 220 godina, još od Prvog srpskog ustanka. Kao da je “srpski svet” turobna najava zatvaranja istorijskog kruga propadanja.

Dokle god politička elita u Srbiji bude nosila politički program inspirisan Ćosićevim „Memorandumom“ i Miloševićevim govorom na Gazimestanu 1989. godine u regionu neće biti stabilnosti, dobrosusedskih odnosa i trajnog mira, a problem Kosova se neće rešavati kao demokratsko pitanje, već kao teritorijalno pitanje. Isto je i sa BiH i Crnom Gorom. Dokle god je Srbija okrenuta narodnjačkom centralizmu, a ne građanskom uređenju države, ona će propadati i trunuti iznutra.

Biće sve manje onih koji će ostajati da žive u njoj i sve više onih koji će kao jedinu mogućnost za lično blagostanje videti u partiji na vlasti ili u karti u jednom pravcu u svet. Kosovo ostaje ključna karika “srpskog sveta”, koji kao kompenzaciju za Kosovo traži veliku cenu na drugoj strani. Kao ugaoni kamen svake političke opcije u Srbiji, uz retke izuzetke, Kosovo, kao Bećkovićeva „najskuplja srpska reč”, ostaje samo laž od koje političari dobro žive, a građanima predstavlja utehu za nepravdu i siromaštvo. “Srpski svet” je politika kolektivne paranoje, kako bi se očuvala neograničena vlast vladajuće elite.

“Srpski svet” je opasnost za ceo region, a najveća je opasnost za samu Srbiju. „Srpski svet“ je zaustavljanje evropskih integracija Zapadnog Balkana. “Srpski svet” je zadrta anticivilizacijska i antievropska mantra koja zatvara istorijski krug srpskog propadanja. „Srpski svet“ je nemogućnost suočavanja sa prošlošću.

Bežanje od istine. Glorifikovanje poražene kosovske i memorandumske politike koju su vodile iste ove političke elite tokom devedesetih. “Srpski svet” je pokušaj kulturnog, intelektualnog i moralnog samouništenja, zatvaranja u sebe, raskida sa svetom i negiranja krivice u prošlosti. To je politika negiranja genocida u Srebrenici. “Srpski svet” je drugi naziv za poraženu ideju o velikoj Srbiji, kao i za pokušaj stvaranja teokratske države. To je naziv za svetosavlje koje nema nikakve veze sa Svetim Savom, već predstavlja derivat ljotićizma i fašizacije društva. “Srpski svet” nema veze sa Srbijom. Nema veze ni sa srpskim narodom, ni sa građanima Srbije. “Srpski svet” je tamnica.

To je revizija istorije i antifašizma.” Srpski svet” vidi Ratka Mladića kao heroja, a ne kao ratnog zločinca, koji se godinama kukavički skrivao plašeći se haškog tribunala. Politika “srpskog sveta” je vraćanje na centralizovanu “narodnu državu” 19. veka. To je promena spoljnopolitičkog kursa Srbije od zapada ka istoku. “Srpski svet” u prevodu označava Pašićevu politiku opanka, gunjaca i Rusije. Moralno posrnuće. Ekonomski slom. Diktaturu. Kič i šund. Laž i beznađe. Opet. Na kraju, “srpski svet” je drugi naziv za polusvet.

ANTENA M